A Comunidade Autónoma de Galicia, ao abeiro do artigo 149.1.28 da Constitución española e conforme o artigo 27 do Estatuto de autonomía para Galicia, asume a competencia exclusiva en materia de patrimonio cultural. No seu exercicio, apróbase a Lei 5/2016, do 4 de maio, do patrimonio cultural de Galicia (en diante, LPCG).
A LPCG, no seu artigo 8.2, establece: «Terán a consideración de bens de interese cultural aqueles bens e manifestacións inmateriais que, polo seu carácter máis sobranceiro no ámbito da Comunidade Autónoma, sexan declarados como tales por ministerio da lei ou mediante decreto do Consello da Xunta de Galicia, por proposta da consellería competente en materia de patrimonio cultural, de acordo co procedemento establecido nesta lei. Os bens de interese cultural poden ser inmobles, mobles ou inmateriais».
O artigo 10.1.a) da LPCG define monumento como «a obra ou construción que constitúe unha unidade singular recoñecible de relevante interese artístico, histórico, arquitectónico, arqueolóxico, etnolóxico, industrial ou científico e técnico».
O artigo 11 da LPCG indica que «os bens mobles declarados de interese cultural e catalogados poderán selo de forma individual ou como colección, entendida esta como o conxunto de bens agrupados nun proceso intencional de provisión ou acumulación de forma miscelánea ou monográfica».
A documentación e os informes técnicos que se encontran no expediente administrativo conclúen que o Museo Galego de Arte Contemporánea Sargadelos-Carlos Maside posúe un valor cultural sobranceiro que xustifica a súa declaración como ben de interese cultural polo seu vínculo excepcional coa historia de Galicia e a representatividade da súa creación artística do último século.
O edificio do Museo Galego de Arte Contemporánea Sargadelos-Carlos Maside posúe un destacable interese arquitectónico e artístico. O edificio configúrase como un fito na arquitectura contemporánea española que amosa na súa linguaxe construtiva a integración das influencias artísticas internacionais recollidas por Luís Seoane, Isaac Díaz Pardo e Andrés Fernández-Albalat, e reúne os avances e as innovacións dos daquela novos espazos museísticos e culturais que se estaban definindo no ámbito internacional, co fin de acoller un conxunto artístico galego cun grande alcance simbólico e representativo da evolución da arte galega do século XX. O edificio, ademais, logra desenvolver unha simbiose coas súas partes integrantes e as pezas que acolle, que semellan formar parte dos espazos e da arquitectura do edificio, ao concibir solucións construtivas creadas desde o espírito de austeridade, para perder protagonismo en favor das obras de arte que aloxa que, pola súa vez, dan sentido aos espazos.
Pola súa banda, a Colección Sargadelos-Carlos Maside constitúe un referente ineludible para explicar a historia da arte galega contemporánea desde a súa orixe ata a actualidade, así como para narrar a propia historia das institucións museísticas galegas. O seu valor sobranceiro, tanto en termos históricos, artísticos como documentais, queda xustificado polo seu papel na promoción e difusión da obra dun conxunto de artistas marcados polo exilio e as imposicións culturais máis retrógradas seguintes ao período da Ditadura, e polas xeracións posteriores que tomaron a remuda no seu traballo para reforzar e actualizar unha identidade cultural galega propia fundamentada nas máis avanzadas tendencias artísticas e de pensamento europeas. O feito, ademais de que esta iniciativa partise da confluencia da actividade económica e industrial e do compromiso intelectual e xeneroso dos propios artistas, incrementa a dimensión da súa relevancia cultural e social.
Así pois, a proposta de declaración como bens de interese cultural do edificio do Museo Galego de Arte Contemporánea Sargadelos-Carlos Maside e da Colección Sargadelos-Carlos Maside estímase plenamente xustificada por dous motivos principais: por unha banda como inmoble, coa categoría de monumento en canto unidade singular recoñecible de relevante interese artístico, histórico e arquitectónico, concibido como continente específico en que desenvolver unha complexa actividade cultural e tamén para acoller, conservar e expor unha colección cunha institución museística e didáctica; e por outra banda, a Colección Sargadelos-Carlos Maside como colección de natureza moble, conformada conscientemente ao xerar unha unidade coherente recompilada coidadosamente e de xeito selectivo, e que configura un extraordinario conxunto de mostras diversas, inicialmente vinculadas á vontade de Luís Seoane e Isaac Díaz Pardo ao redor do Laboratorio de Formas, e expostas no edificio do museo cunha vocación ampla de coñecemento e difusión.
A documentación que integra o expediente permite, sen prexuízo dunha mellor precisión ou estruturación no seu desenvolvemento, unha descrición dos dous bens obxecto da declaración e a súa correcta identificación, así como das condicións de conservación, en aplicación do disposto nos artigos 9, 10 e 11 da LPCG.
Por tanto, estímase que é necesario incoar a declaración destes bens baixo as categorías que son propias das características e diferente natureza do edificio e da colección de obras artísticas, coas categorías de, primeiramente, monumento para o edificio do museo, por ser a máis apropiada para a eficacia do réxime da súa protección, e de colección de arte para o extraordinario conxunto de pezas da arte galega contemporánea alí contida, e que son unha mostra excepcionalmente completa da arte galego do último século.
Á vista do manifestado, a directora xeral do Patrimonio Cultural, no exercicio das competencias establecidas no artigo 19 do Decreto 119/2022, do 23 de xuño, polo que se establece a estrutura orgánica da Consellería de Cultura, Educación, Formación Profesional e Universidades; en virtude do mencionado no título I da Lei 5/2016, do 4 de maio, do patrimonio cultural de Galicia, e no Decreto 430/1991, do 30 de decembro, polo que se regula a tramitación para a declaración de bens de interese cultural de Galicia e se crea o Rexistro de Bens de Interese Cultural de Galicia, e como consecuencia dos citados informes técnicos e da documentación xustificativa completa,
RESOLVE:
Primeiro. Incoar o procedemento para declarar ben de interese cultural o Museo Galego de Arte Contemporánea Sargadelos-Carlos Maside, no termo municipal de Sada, conforme o descrito e segundo a delimitación proposta no anexo I desta resolución, e realizar os trámites para a súa declaración.
Segundo. Así mesmo, incoar no mesmo procedemento a declaración de ben de interese cultural da Colección Sargadelos-Carlos Maside segundo a información contida nos anexos II e III, e efectuar os trámites para a dita declaración.
Terceiro. Ordenar que se anote esta incoación de forma preventiva no Rexistro de Bens de Interese Cultural de Galicia e que se lle comunique ao Rexistro Xeral de Bens de Interese Cultural da Administración Xeral do Estado.
Cuarto. Aplicar de forma inmediata e provisional o réxime de protección que establece a LPCG para os bens de interese cultural, e para os monumentos e as coleccións en particular, con eficacia desde o momento da notificación ás persoas interesadas. O expediente deberá resolverse no prazo máximo de vinte e catro (24) meses desde a data desta resolución, ou producirase a caducidade do trámite e o remate do réxime provisional establecido.
Quinto. Ordenar a publicación desta resolución no Diario Oficial de Galicia e no Boletín Oficial del Estado.
Sexto. Notificarlles esta resolución aos interesados e ao Concello de Sada.
Sétimo. O Concello, no desenvolvemento das súas competencias en materia urbanística, dará conta á Dirección Xeral do Patrimonio Cultural de todas as solicitudes de licenza que afecten a zona delimitada como monumento na incoación, así como dos efectos das que fosen outorgadas e suspenderá a tramitación das licenzas de parcelamento, edificación ou demolición tamén no ámbito da delimitación do monumento incoada con carácter provisional.
Non quedarán afectadas por esta suspensión as obras de mantemento e conservación, entendendo dentro destas últimas as intervencións de investigación, valorización, mantemento, conservación, consolidación e restauración recollidas no artigo 40 da LPCG.
Terán tamén esta consideración, e tampouco quedarán suspendidas e poderanse tramitar, as intervencións de rehabilitación que garantan a conservación dos valores culturais protexidos e que definan adaptacións precisas para axeitar o uso orixinal ás condicionantes actuais de conservación, seguridade, accesibilidade, benestar ou salubridade, así como para axeitar o ben ao seu uso compatible cos seus valores culturais e que teñan por obxectivo garantir a súa conservación e o acceso do público.
O outorgamento dunha nova licenza do tipo das descritas no parágrafo anterior no ámbito da delimitación do monumento durante o período da incoación precisará de autorización, previa e preceptiva á intervención, outorgada pola Dirección Xeral do Patrimonio Cultural.
As intervencións do tipo das recollidas no artigo 45 da LPCG que se promovan no contorno de protección delimitado de xeito provisional non están afectadas tampouco pola suspensión, e o seu outorgamento requirirá da autorización previa e preceptiva da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural.
Oitavo. Abrir un período de información pública durante o prazo dun mes, que comezará a contar desde o día seguinte ao da publicación, co fin de que as persoas que poidan ter interese teñan a posibilidade de examinar o expediente e alegar o que consideren conveniente.
Noveno. Solicitarlles o informe ás institucións consultivas especializadas, a que se refire o artigo 7 da LPCG, para os efectos que establece o artigo 18.2 do mesmo texto legal.
Décimo. Solicitar a autorización expresa das persoas propietarias e das autoras vivas que o sexan dalgunha ou dalgunhas obra/s da colección, de conformidade e para os efectos previstos no artigo 9.4 da LPCG.
Décimo primeiro. Solicitar a autorización expresa das persoas propietarias daqueles bens da colección que teñan menos de trinta anos, segundo o disposto no artigo 16.2 da LPCG.
Santiago de Compostela, 1 de agosto de 2023
Mª Carmen Martínez Insua
Directora xeral do Patrimonio Cultural
ANEXO I
Museo Galego de Arte Contemporánea Sargadelos-Carlos Maside
1. Denominación: Museo Galego de Arte Contemporánea Sargadelos-Carlos Maside. Museo Sargadelos-Carlos Maside como denominación abreviada.
2. Localización:
– Enderezo: Castro de Samoedo, na parroquia de San Xián de Osedo (Sada).
– Referencia catastral: 9324603NJ4092S.
– Coordenadas UTM (ETRS 89, fuso 29) do edificio: 549159, 4802174.
3. Descrición do ben:
3.1. Descrición histórico-artística:
Nos anos setenta do século XX comenza en Europa unha reacción contra a oferta museística urbana da alta cultura para desenvolver un novo concepto de «museo integral», que busca a interacción co público. Alí tamén xurdiron as innovacións da arquitectura moderna, que tiñan como referencia os postulados pioneiros do Movemento Moderno como Maisons de la Culture e a Bauhaus, que avogaban polo deseño integral e que influíron na actividade industrial e comercial que as fábricas Cerámicas do Castro e de Sargadelos fornecerían á actividade cultural e os seus múltiples proxectos, integrando empresa e arte nunha única misión con obxectivos comúns.
Neste contexto construíuse o edificio proxectado polo arquitecto Andrés Fernández-Albalat como confluencia tanto das achegas máis innovadoras procedentes da arquitectura moderna europea como das novas ideas museísticas que conciben o museo como un centro de iniciativas artísticas, dinámico e xerador de cultura, en que caben exposicións, representacións teatrais, conferencias, debates, proxección de documentais…
Pero este proxecto vangardista vai máis lonxe e o edificio resultou da encarga expresa para acoller unha institución ideada polo pintor Luís Seoane, que xurdiu vinculada ao Laboratorio de Formas, posta en marcha no exilio xunto a Isaac Díaz Pardo coa intención de restablecer a memoria histórica de Galicia e recuperar unha xeración de artistas galegos integrantes da vangarda histórica, esquecidos nas súas terras de orixe e silenciados polo exilio a que se viron obrigados polos seus compromisos políticos, como Carlos Maside, do cal tomaría o seu nome. Neste senso, este museo tamén é único en canto creación dun espazo expositivo construído á medida da colección, cuxa achega ao deseño na súa integridade é unha das características máis innovadoras que se poden atopar nesta institución.
O edificio debería ser o contedor que conservase e difundise unha colección que pretendía ser unha mostra da arte avanzada galega do século XX, así como un espazo de democratización cultural e de recuperación do legado esquecido procedente do exilio, co fin de contribuír ao rexurdimento da identidade galega. A arquitectura e a arte colaborarían para acadar un obxectivo cultural común.
Luís Seoane idea un lugar de aprendizaxe, de intercambio cultural e de diálogo social que recibiría o nome de Carlos Maside como recoñecemento á súa traxectoria e ao seu vínculo co Movemento Renovador, ao mesmo tempo que serviría para reflectir unha época de compromiso político e social estreitamente ligada á produción artística.
O seu discurso expositivo é unha proposta única e innovadora desde unha perspectiva xeracional para conservar os legados da diáspora desde a xeración de artistas exiliados ao completo sen extraer a figura individual do seu contexto historiográfico, dando espazo á categoría da arte contemporánea oculta ata este momento: a arte extraoficial creada no exilio.
Unha das achegas máis importante desta institución á museoloxía española dos anos 70 foi a interacción co público, ao presentar unhas formulacións que estaban máis próximos ás teorías internacionais que ao panorama museístico español.
Isaac Díaz Pardo residía no Pazo do Castro de Samoedo e alí, en 1949, iniciou un taller cerámico no cal experimentou técnicas e deseños diferentes, para acabar por reproducir, xunto cos seus colaboradores, figuras orixinais de artistas plásticos en series moi limitadas. Gran parte da súa traxectoria profesional estivo vinculada ao deseño industrial a través do taller situado no Castro de Samoedo, o que deu orixe ao complexo industrial da Cerámica do Castro.
Tras moitas dificultades empresariais en España, as súas inquedanzas intelectuais levárono a buscar no exilio os portadores dunha identidade arraigada na súa terra de orixe que foran silenciados e apartados. Así, iniciou na Arxentina a busca de experiencias cerámicas que o puxeron en contacto con exiliados galegos, entre os cales estaba o pintor Luís Seoane.
Luís Seoane compartiu con Isaac Díaz Pardo o interese polo deseño, a industria e a dinamización cultural, vías esenciais para recuperar a memoria, a tradición e a cultura popular, a través dun proxecto empresarial vinculado ao pobo galego coa intención de traballar pola recuperación económica e cultural de Galicia.
En Buenos Aires, no ano 1963, Seoane e Díaz Pardo entraron en contacto co contexto cultural cosmopolita inspirador do proxecto que suporía a procura da identidade desde o exilio, con evocación aos lugares de orixe cun carácter colectivo para rescatar a memoria da sociedade, o patrimonio e a terra galega, estreitamente ligado ao pensamento político de Castelao e á defensa do nacionalismo. Os artistas galegos da diáspora adoptaron a súa propia simboloxía e a súa propia linguaxe ligada á estética do Movemento Renovador, evocaron a súa terra de orixe desenvolvendo temas da Galicia popular, como os labradores e as mariscadoras, como unha forma para restablecer a memoria e promover o deseño industrial moderno, que cristalizaría en novas formas na cerámica Sargadelos. A forma baixo a que Seoane e Díaz Pardo dirixiron esta actividade de promoción e creación cultural e artística foi o chamado Laboratorio de Formas.
En paralelo, e coa tarefa de remediar a falta de difusión de todo este patrimonio, púxose en marcha a editorial Edicións do Castro, como plataforma para difundir as investigacións e publicar os traballos realizados nas distintas disciplinas do proxecto cultural. Co tempo estas actividades incorporaron máis intelectuais galegos, entre os cales figurou o arquitecto Andrés Fernández-Albalat, autor do proxecto do edificio construído de nova planta para albergar as obras artísticas e a actividade cultural que xa se exhibían nas salas do edificio de Cerámicas do Castro.
O edificio do museo, que comezou a proxectarse en 1974, foi inaugurado o 18 de maio de 1978, ben que non se concluiría o seu espazo definitivo ata 1982, como resultado dun proceso continuo de revisión tanto no construtivo como no deseño do propio Isaac Díaz Pardo, adaptándose ás circunstancias e recursos económicos que proporcionou a actividade industrial das fábricas de cerámica. Esta vocación de flexibilidade e obrigada adaptación ás diferentes limitacións e necesidades de cada momento histórico, así como o propio paso do tempo en que mudaron o tipo de actividades e os requirimentos funcionais de conservación e protección, derivaron cara a un uso máis convencional do edificio como contedor dun conxunto de obras de arte, o que evidenciou certas carencias construtivas (humidades), de instalacións (iluminación, ventilación, seguridade etc.) e funcionais (accesibilidade, circulacións, servizos etc.) que condicionan o seu uso, ben que mantén as súas características singulares e o conxunto de partes integrantes que mostran a súa autenticidade e en que reside o seu valor cultural.
3.2. Descrición formal e partes integrantes.
O autor do edificio do museo, o arquitecto coruñés Andrés Fernández-Albalat, foi un dos pioneiros da arquitectura moderna española da segunda metade do século XX e concibiu un edificio marcadamente moderno que desenvolveu en planta unha trama hexagonal que emparentou coa estrutura do Pavillón de España na Exposición de Bruxelas de 1958, obra de José Antonio Currais e Ramón Vázquez Molezún, deseñado cunha cuberta lixeira resolta en módulos repetitivos e cunha planta a base de elementos hexagonais que facilitan a fluidez da comunicación.
Pero neste proxecto museístico Fernández-Albalat tamén conseguiu fusionar outras influencias e elementos innovadores, sintetizando as novas reflexións arquitectónicas que se crearon en Italia para os novos modelos de teatro, incorporando os postulados da Bauhaus e asimilando as salas de espectáculo polivalentes de morfoloxías hexagonais creadas en Francia.
O resultado é unha arquitectura de carácter funcional e racional cuxa protagonista é a xustaposición de formas xeométricas, cun predominio da liña e dos planos que, cun patrón repetitivo, compoñen o espazo do edificio, o que permite separar as funcións e definir un percorrido en que o material das estruturas que definen os espazos queda á vista.
Con todo, o edificio realizado para o museo non ten unha autoría única, contou coa colaboración de Isaac Díaz Pardo e Luís Seoane, coñecedores directos das experiencias máis innovadoras procedentes da arquitectura moderna europea dos anos 40 e 50 e dos postulados promulgados pola Bauhaus de integración de arte e arquitectura baixo unha concepción de deseño integral.
De feito, o edificio presenta paralelismos coas Maisons de la Culture francesas, lugares culturais con espazos pluridisciplinares, flexibles e polivalentes concibidos para democratizar a cultura e garantir o acceso dun público amplo e diverso, principal destinatario do feito cultural. Ao mesmo tempo, recolle as influencias das teorías da Bauhaus en materia de deseño e compromiso social.
O proxecto inicial contaba con tres salas de exposición para as obras de arte galega contemporánea, pero aos poucos meses houbo que ampliar unha das salas do piso superior e máis tarde engadiuse á sala de exposicións temporais outra nova dependencia, que estaba situada na cuarta planta do Laboratorio de Industria e Comunicación, no edificio lindeiro co museo, cuxa escaleira con forma de caracol foi deseñada por Díaz Pardo.
O resultado final é un edificio composto a base de módulos hexagonais cunha extensión total de 1.056,94 m², distribuídos en catro alturas. do seguinte xeito:
3.2.1. Planta baixa: dedicada ao Movemento Renovador galego; ademais das salas de exposición inclúe:
– Auditorio deseñado por Isaac Díaz Pardo utilizado para proxeccións e conferencias. Estancia innovadora que fusiona tecnoloxía, arquitectura e deseño.
– Biblioteca, que tamén cumpre a función de fonoteca e hemeroteca, espazo concibido para a investigación e a difusión.
– Almacén de obras e espazos alternativos para a realización de obradoiros.
No núcleo do museo a escaleira de caracol integra na súa estrutura unha lámpada escultórica tamén deseñada por Díaz Pardo e daba acceso ás plantas do edificio que estaban iluminadas por luz cenital. A planta baixa, con 553,63 m², co engadido dun soportal previo á entrada de 79,29 m², desenvolve en planta a entrada principal desde o soportal da zona oeste e o espazo que organiza os accesos cara ao museo, o auditorio, os aseos e unha pequena zona privada con almacén e aseo. A escaleira de caracol deseñada por Díaz Pardo comunica coa planta primeira.
O museo da planta baixa está case na súa totalidade baixo rasante delimitado por muros de contención, sen entrada de luz natural.
O acceso ao auditorio prodúcese polos laterais do escenario en cota baixa, que se limita por paneis corredizos de taboleiro que permiten a súa incorporación ao espazo de entrada.
Nesta planta organízase unha galería perimetral que percorre a parte traseira do auditorio, a modo de ampla cámara bufa, que pola súa vez serve para o paso de instalacións.
Desde esta galería, na súa zona norte, disponse unha porta que comunica coa planta baixa do edificio de laboratorios inmediato.
3.2.2. Primeira planta: destinada á vangarda galega da arte contemporánea, compartimentada nas seguintes salas: á planta primeira, de 423,25 m² accédese desde unha ampla escaleira helicoidal situada nun espazo que percorre toda a altura, e que é o protagonista principal do edificio como centro de distribución e entrada principal de luz, remarcado por unha lámpada vertical singularísima que abarca varios niveis.
– Salas dedicadas á vangarda galega.
– Salas dedicadas a Luís Seoane.
– Salas dedicadas aos artistas galegos contemporáneos.
Un percorrido perfectamente pensado leva o visitante a través de diversas salas. Na zona máis afastada da escaleira, cara ao norte e ao oeste, dispóñense catro salas de menor altura e luz natural, divididas entre si por muros con ocos de paso na súa zona central; unha delas con porta, que alberga unha pequena biblioteca que, pola súa vez, comunica, como xa se anunciou, con zonas privadas de planta baixa a través dunha escaleira de caracol.
Rodeando a escaleira principal organízanse seis salas de maior altura, que reciben iluminación da zona alta do corpo onde se sitúa a dita escaleira, e que funcionan como centro compositivo, entrada de luz e elemento de continuidade espacial.
3.2.3. Planta segunda: ten uns 38,38 m² e presenta o que se podería considerar unha entreplanta, desde onde se perciben as seis salas de maior altura da planta primeira. Toman protagonismo a luz, o espazo e o espectáculo. O seu acceso é a través dunha pequena escaleira de xeometría e factura singular, percibida como se se tratase dunha escultura. A planta segunda está reservada para o humor galego.
3.2.4. Planta terceira: mide 41,68 m² e está concibida como un espazo íntimo e ata recóndito para pequenas coleccións, ao cal se chega logo de subir pola escaleira/escultura que percorre o último tramo do baleiro central, subliñando a presenza da luz natural. Conforma unha sala menor con dous ocos desde onde se ve o exterior. A planta terceira está pensada para pequenas coleccións.
En todo o edificio a trama hexagonal está sempre presente: alicerces, vigas, cerramentos etc., trama que pode chegar a ser desorientadora, pero é moi apropiada para un edificio de exposicións porque, ao perder certas referencias espaciais, o obxecto para expor adquire un maior protagonismo e desvincúlase, dalgunha maneira, da arquitectura que o alberga. Ademais, propicia uns percorridos máis erráticos e discursivos favorables á contemplación das obras expostas.
En canto a estética, o deseño é un dos elementos máis destacados que conserva o museo, tanto no interior, nas inmediacións, así como nos mobles e na sinalización. Trátase de deseños asociados á arte e formas industriais, ciencias dos materiais, tecnoloxía, sociedade e economía, creando unha linguaxe simbólica composta de formas abstractas e xeométricas, portadoras de culturas ancestrais identificables, como son os petróglifos e os grafismos prehistóricos.
Os motivos circulares, os ritmos curvos envolventes e a espiral son elementos representativos do deseño, que tamén se integran na arquitectura en elementos estruturais como a escaleira de caracol situada no núcleo do edificio.
Esta fusión entre a modernidade e a tradición está presente no edificio e na decoración do interior e do exterior, pero tamén transcende a decoración cerámica, caracterizada por unha linguaxe formada por elementos simbólicos que transmiten a herdanza da tradición creada no Laboratorio de Formas, incorporando na cerámica de Sargadelos motivos decorativos procedentes da cultura galega: formas mariñas, volutas, espirais, labirintos, rosas dos ventos, rosetas e torques.
Nunha retroalimentación constante, a cerámica tamén asimila motivos propios do patrimonio arquitectónico galego para crear series decorativas nas súas vaixelas, como son os casetóns da bóveda do mosteiro de Monfero, as ménsulas de San Xoán de Portomarín ou os motivos inspirados no forxado románico e as galerías coruñesas.
Todos os deseños do interior e o emprego das cerámicas na propia arquitectura conseguen un carácter unitario caracterizado pola sobriedade e a eficacia visual evidente no edificio do museo, nos seus carteis informativos e nos de acceso aos edificios, que comparten ese vocabulario simbólico e identitario presente nas producións cerámicas, evidente no deseño das augas mariñas que decoran unha das paredes do exterior do edificio e a tipografía que sinala o itinerario de visita, seguindo o modelo característico deseñado por Díaz Pardo coa C rematada en voluta.
4. Estado de conservación.
O edificio actual non presenta problemas estruturais que impidan a rehabilitación e posta en valor, e cara ao exterior foron recuperados recentemente os acabamentos e, en especial, os xogos de policromía das diferentes fachadas e cubertas.
No interior tamén se realizaron actuacións de recuperación de acabamentos en paredes e pavimentos, aínda que poderían ser precisas intervencións para mellorar as condicións relacionadas coa humidade e de ventilación. Consérvanse todos os elementos museográficos orixinais do momento da súa fundación.
As características esenciais e máis representativas dos edificios mantéñense sensiblemente iguais ao momento en que se fundou, ben que é precisa unha mellora das súas infraestruturas e unha actualización das súas instalacións, en especial para o caso de manter as funcións relacionadas coa conservación de obras de arte e o seu uso como contedor cultural.
5. Valoración cultural.
O edificio do museo, na actualidade Museo Galego de Arte Contemporánea Sargadelos-Carlos Maside, supón un fito na arquitectura contemporánea española, evidente na súa linguaxe construtiva, que recolle avances e innovacións dos novos espazos museísticos e culturais que se estaban definindo a nivel internacional.
A suma das influencias máis avanzadas do seu momento recollidas por Luís Seoane, Isaac Díaz Pardo e Andrés Fernández-Albalat intégrase neste edificio, que pasa a formar parte das novas tipoloxías construtivas desenvolvidas en Europa a partir da identidade e da democratización da cultura. O edifico do museo achega un relevante valor arquitectónico para a historia de Galicia, tanto polas súas solucións formais como polos criterios para o desenvolvemento complexo de usos culturais.
Así pois, a relevancia do museo é que foi creado para aloxar unha actividade complexa de difusión cultural sobre a obra de artistas galegos de vangarda, e desenvolveu unha simbiose entre as pezas artísticas e a arquitectura do edificio con solucións construtivas mínimas seguindo o espírito de austeridade, que perde protagonismo en favor das obras de arte que alberga, que pola súa vez caracterizan grandes lenzos de parede e dan sentido aos espazos.
Por outra banda, o edificio do museo forma parte do complexo cultural formado pola fábrica de Cerámicas do Castro do grupo Sargadelos, a imprenta que editaba Edicións do Castro e uns laboratorios onde se realizaban seminarios e cursos internacionais, aínda que no resto de elementos deste conxunto non se evidencia, cando menos na súa intensidade, a confluencia de tantas influencias arquitectónicas de vangarda e propostas construtivas, espaciais e funcionais tan singulares e a integración de diferentes disciplinas da arte que caracterizan o edificio do museo, e así mesmo posúen outros condicionantes, como o da funcionalidade produtiva e a flexibilidade de usos.
6. Usos.
O edificio do museo construíuse para acoller unha función de difusión global da cultura galega, onde as obras de arte se puidesen expor dunha forma dinámica, distinta en cada planta, para guiar o espectador na experiencia de asimilar a colección artística e o espazo arquitectónico a través dos elementos museográficos que marcan o sentido circular da visita, que pretende xerar a relación que se establece entre a propia colección, a sociedade e unha identidade cultural.
Considérase que este uso debe seguir a ser o principal do edificio do museo, aínda que debe tomarse en consideración que os requirimentos funcionais de conservación das obras de arte poden facer necesarias actuacións relevantes en materia de impermeabilización, illamento térmico, ventilación, accesibilidade e seguridade para acadar uns parámetros axeitados de temperatura, humidade, intensidade e condicións de iluminación, así como prever a reserva de espazos e usos complementarios que o faciliten e permitan a súa sustentabilidade. Por tal motivo o edificio do museo podería acoller outros usos, sempre e cando resulten compatibles co mantemento das partes integrantes relevantes e representativas da súa concepción orixinal e se adapten ás súas características e preserven a súa integridade física e a súa vocación cultural.
7. Réxime de protección e salvagarda provisional.
7.1. Natureza e categoría.
O Museo Galego de Arte Contemporánea Sargadelos-Carlos Maside é na actualidade un ben que pertence ao Catálogo do patrimonio cultural de Galicia, ao estar recollido singularmente no Catálogo de patrimonio do Plan xeral de ordenación municipal de Sada vixente, aprobado o 11 de outubro de 2017, como parte do denominado Conxunto Cerámicas do Castro, que recolle para os edificios que o conforman na actualidade un grao de protección ambiental.
En virtude dos seus valores culturais sobranceiros, proponse ampliar a protección do edificio do museo mediante a declaración de ben de interese cultural (BIC) coa natureza de ben inmoble e coa categoría de monumento.
Segundo o artigo 41.3 da LPCG, aos bens declarados de interese cultural correspóndelles unha protección integral, que afectará o edificio e as partes integrantes descritas e nas cales reside o seu valor cultural, sen prexuízo das necesarias actuacións que poidan resultar necesarias para mellorar a súa conservación e garantir a funcionalidade do uso para o cal foi concibido.
– Natureza: material.
– Condición: inmoble.
– Categoría: monumento.
– Interese cultural: arquitectónico, histórico e artístico.
– Nivel de protección: integral.
7.2. Directrices para futuras intervencións:
As intervencións no ben que se consideran compatibles coa protección dos seus valores culturais son as de investigación, valorización, mantemento, conservación, consolidación e restauración.
Tamén poderán ser autorizadas obras de rehabilitación por medio de proxectos que garantan a conservación dos valores culturais protexidos e que definan adaptacións precisas para axeitar o uso orixinal ás condicionantes actuais de conservación, seguridade, accesibilidade, benestar ou salubridade, así como para adecuar o ben a un novo uso compatible cos seus valores culturais e que teñan por obxectivo garantir a súa conservación e o acceso do público.
Como criterios específicos para o seu desenvolvemento establécense:
– Non se considera que as instalacións existentes teñan un especial valor cultural, ben que, de ser o caso, se valorará o mantemento das partes visibles como parte da historia do propio edificio, sempre que resulten aptas para o seu uso actual.
– No caso de substitución total ou parcial dos materiais deteriorados irrecuperables que formen parte dos acabamentos ou dos elementos ornamentais e decorativos, procurarase a integración do novo elemento empregando materiais e técnicas da construción que atendan ás súas características dimensionais, cromáticas e de acabamento.
– A análise crítica necesaria nas propostas de intervencións que desenvolvan poderá identificar elementos que non resulten compatibles coa conservación do ben ou que non resulten relevantes para a conservación do seu patrimonio cultural.
– Os condicionantes funcionais da actividade museística e cultural do museo poderán xustificar as adicións de materiais e sistemas construtivos que garantan a mellora das condicións de illamento térmico, impermeabilización, ventilación e seguridade das instalacións.
7.3. Réxime de protección.
O réxime de protección dun ben inmoble declarado de interese cultural coa categoría de monumento é o que se define nos títulos II, III e no capítulo II do título VII da LPCG; en concreto, pode resumirse en:
– Autorización: as intervencións que se pretendan realizar no edificio do museo terán que ser autorizadas pola Dirección Xeral do Patrimonio Cultural e o seu uso quedará subordinado a que non se poñan en perigo os valores que aconsellan a súa protección, polo que os cambios de uso substanciais deberá autorizalos a citada consellería, segundo proxectos elaborados por técnicos competentes e segundo os criterios legais establecidos. As actuacións respectarán os valores culturais do inmoble; en especial, a súa configuración espacial, a tipoloxía e forma estrutural, a natureza e as características que definen os materiais construtivos e os de acabamento, e procurarán conservar, de forma íntegra, todos os elementos escultóricos e decorativos de relevancia artística.
– Deber de conservación: as persoas propietarias, posuidoras ou arrendatarias e, en xeral, as titulares de dereitos reais sobre o inmoble están obrigadas a conservalos, mantelos e custodialos debidamente e a evitar a súa perda, destrución ou deterioración.
– Acceso: as persoas propietarias, posuidoras ou arrendatarias e, en xeral, as titulares de dereitos reais sobre os bens están obrigadas a permitir o acceso ao persoal habilitado para a función inspectora, ao persoal investigador e ao persoal técnico da Administración nas condicións legais establecidas.
– Deber de comunicación: as persoas propietarias, posuidoras ou arrendatarias e, en xeral, as titulares de dereitos reais están obrigadas a comunicarlle á Dirección Xeral do Patrimonio Cultural calquera dano ou prexuízo que sufrisen e que afecte de forma significativa o seu valor cultural.
– Visita pública: as persoas propietarias, posuidoras, arrendatarias e, en xeral, as titulares de dereitos reais sobre o ben permitirán a súa visita pública gratuíta un número mínimo de catro días ao mes durante, polo menos, catro horas ao día, que serán definidos previamente. A consellería competente en materia de patrimonio cultural poderá establecer, despois de lles dar audiencia ás persoas propietarias, posuidoras, arrendatarias e, en xeral, titulares de dereitos reais afectados, un espazo mínimo susceptible de visita pública.
– Dereito de tanteo e retracto: calquera pretensión de transmisión onerosa da propiedade ou de calquera dereito real de gozo dos bens deberá ser notificada, de forma que faga fe, á consellería competente en materia de patrimonio cultural, con indicación do prezo e das condicións en que se propoña realizar aquela. En todo caso, na comunicación da transmisión deberá acreditarse tamén a identidade da persoa adquirente. Se a pretensión de transmisión e as súas condicións non fosen notificadas correctamente, poderase exercer o dereito de retracto no prazo dun ano a partir da data en que se teña coñecemento das condicións e do prezo do alleamento.
– Uso: en calquera caso, a protección do ben implica que as intervencións que se pretendan realizar terán que ser autorizadas pola consellería competente en materia de patrimonio cultural e que a súa utilización quedará subordinada a que non se poñan en perigo os valores que aconsellan a súa protección, polo que os cambios de uso substanciais os deberá autorizar a Dirección Xeral do Patrimonio Cultural.
8. Delimitación do ben e do seu contorno de protección.
8.1. Delimitación do ben: a delimitación do ben é a que presenta o gráfico cunha poligonal vermella que se adapta ao edificio do museo descrito neste anexo, polo exterior dos seus muros configuradores, e con coordenadas de referencia para o oco central en que se localiza a escaleira helicoidal.
8.2. Delimitación do contorno de protección do ben: a delimitación da área do contorno de protección é a que se marca no gráfico cunha poligonal azul e para a súa definición seguiuse principalmente o contorno de protección recollido para o Conxunto Cerámicas do Castro, sinalado na ficha 14-1 (plano EX-06 OD-Z-F3) do PXOM de Sada, tomando como referencia a delimitación do propio conxunto de edificios de arquitectura industrial e os predios lindeiros. As referencias catastrais das parcelas afectadas por esta delimitación son as seguintes: 9189601 NH5998 N0001 IH, 9290103 NH5999 S0001 AK, 9290101 NH5998 N0001 HH, 9490122 NH5999 S0001 BK, 9490126 NH5999 S0001 PK, 9490116 NH5998 N0001 HH, 9490117 NH5998 N0001 WH, 9490118 NH5998 N0001AH, 9186827 NH5998 N0001 BH, 9186832 NH5998 N0001 GH, 9186833 NH5998 N0001 QH, 9186834 NH5998 N0001 PH, 9186825 NH5998 N0000 QG, 9290102 NH5998 N0001 WH.
|
|
ANEXO II
Colección Sargadelos-Carlos Maside
1. Denominación: Colección Sargadelos-Carlos Maside.
2. Localización: Museo Galego de Arte Contemporánea Sargadelos-Carlos Maside.
3. Descrición do ben:
3.1. Descrición xeral:
– Bens: obra pictórica, debuxos, estampas, esculturas, obra gráfica e documental, libros e outros. Son 1.517 pezas en total.
– Datación: abrangue todo o século XX. Iníciase no ano 1910 cos óleos de Camilo Díaz Baliño e remata no principio do século XXI cunha serigrafía de Jorge Peteiro (2003).
– Autoría: máis de cento cincuenta autores, a meirande parte deles pintores, gravadores e escultores galegos de recoñecida traxectoria artística.
– Tipo: colección de bens mobles. Colección de arte e documental.
3.2. Descrición do contexto histórico:
A iniciativa do museo nace ligada ás consecuencias da Guerra Civil, ao forzado exilio duns artistas e ao posterior compromiso dun conxunto de intelectuais que procuraron restablecer e recuperar a identidade galega amosando e divulgando a obra do movemento renovador da arte galega Os Novos (Maside, Colmeiro, Laxeiro, Seoane, Souto, Dieste etc…), silenciado pola Ditadura e descoñecido polas xeracións posteriores, privados do seu referente, o período en que se desenvolven as vangardas artísticas, e fundamental e imprescindible para describir a historia recente de Galicia.
Os Novos iniciaran, tomando a Castelao como referente, unha profunda transformación do sentir artístico e cultural existente, tratando de incluír novas linguaxes que permitisen incorporar Galicia no ámbito das novas tendencias da arte de vangarda de Europa, mais como consecuencia do seu ideario político moitos deles acabaron no exilio, especialmente na Arxentina.
O exilio galego na Arxentina destacaba polo compromiso co mantemento do legado da súa identidade e, especialmente coa actividade dos seus centros e agrupacións, fomentou as diferentes disciplinas artísticas como parte dos seus recursos para tal obxectivo. Os artistas galegos do exilio achegaron a súa simboloxía e a súa propia linguaxe ligada á estética do Movemento Renovador, cunha tarefa colectiva de recuperación da memoria da Galicia da cal foran expulsados desde o ámbito literario, histórico e artístico. Buenos Aires convértese no principal núcleo catalizador de Galicia coa presenza de Castelao, símbolo da identidade galega e dunha linguaxe artística de compromiso político e social, que asumirían os integrantes das vangardas históricas galegas, e o seu compromiso político en favor dos ideais do nacionalismo galego.
Tras a morte de Castelao en 1950, Luís Seoane pasou a ser a figura máis recoñecible desta tarefa polo seu prestixio intelectual, o seu compromiso coa Galicia rural e as tradicións e polas súas múltiples iniciativas literarias, editoriais, no deseño gráfico, na poesía e na pintura.
En 1955 Isaac Díaz Pardo acode a Arxentina para pór en marcha a fábrica de La Magdalena, porcelanas semellantes ao proxecto que xa iniciara no Castro de Samoedo, e coñece a Luís Seoane. Ambos posuían intereses comúns no deseño, na industria e na dinamización cultural, como vías fundamentais para recuperar a memoria, a tradición e a cultura popular. En 1968 esta iniciativa cultural constitúese como o Laboratorio de Formas e pon en marcha tres liñas de actuación: a editorial, a industrial e a museística. A súa actividade finánciase co soporte económico das Cerámicas do Castro e complétase cunha complexa estrutura de institucións culturais, entre as cales se encontran a Fábrica de Sargadelos, a editorial Edicións do Castro, o Instituto Galego da Información, o Laboratorio Xeolóxico de Laxe, o Seminario de Sargadelos…
O Museo de Arte Contemporánea Galega Carlos Maside fúndase por iniciativa tamén de ambos os intelectuais, Luís Seoane (como teórico e museólogo) e Isaac Díaz Pardo, en 1970. É un centro artístico de capital privado que se dota dunha colección inicial que sistematicamente pretende aumentar e en 1974 proxéctase, nos predios onde se desenvolve a actividade industrial de Cerámicas do Castro, a creación dun edificio específico para a colección, do cal se encarga o arquitecto Andrés Fernández-Albalat Lois.
Intelectualmente este proxecto enlaza co concibido nos anos 30 no Seminario de Estudos Galegos para a fundación dunha colección sobre a historia galega e tamén cos desexos de Luís Seoane, que perseguía a creación dun museo de arte galega, que «foi o soño da miña vida, do que falei e escribín», tal e como consta na numerosa correspondencia con Isaac Díaz Pardo.
As primeiras achegas á colección configúranse ao redor das obras procedentes do exilio republicano, obras ausentes nos discursos museísticos oficiais do momento. Luís Seoane traballaba no reforzo dos vínculos afectivos artísticos e ideolóxicos entre Galicia e os galegos exiliados, e mostra diso é a intensa correspondencia co seu amigo o pintor Carlos Maside, cuxo compromiso político e social foi o motivo da escolla do seu nome para a denominación do Museo. Carlos Maside, vinculado ao Movemento Renovador, quedara en Galicia e sufrira o esquecemento, o desprestixio e a persecución do réxime franquista. Luís Seoane avogaba por un innovador prototipo de museo. Como grande intelectual, era coñecedor do desenvolvemento da Nova Museoloxía francesa de Henry Riviére nos anos 70, que supuxo unha gran transformación na concepción do museo ao defender a relación deste co seu territorio e propugnaba participación social. Perseguiu por iso un modelo de institución museística dinámica, ao servizo da sociedade e da investigación, onde a cultura popular e a súa vinculación cos lugares de pertenza se trasladasen ao presente e poder así construír unha identidade desde os inicios ata a actualidade. Concibía o museo como un centro educativo onde coñecer e aprender, en consonancia coas tendencias doutros países europeos, buscando que o museo servise á colectividade.
Na España dos anos 70 non existía unha política de museos e este museo presentábase como innovador e pioneiro na súa concepción social: un lugar onde calquera puidese recoñecerse e recoñecer os seus maiores.
Este concepto de museo e a súa colección conseguiu presentar en Galicia por vez primeira a arte das vangardas históricas e enlazalas con outras correntes artísticas do momento, incorporando autores contemporáneos, coas propias doazóns dos seus fundadores Luís Seoane e Isaac Díaz Pardo, e outras grandes personalidades da cultura galega como Felipe Armesto, Valentín Paz Andrade, Martínez Barbeito, Álvaro Gil etc., e despois doutros artistas contemporáneos.
3.3. Autores e obras recollidos na colección:
O grupo dos chamados Os Renovadores forma o núcleo central da colección. Autores como Carlos Maside, Arturo Souto, Manuel Colmeiro, Laxeiro, Eiroa e Luís Seoane están presentes cun amplo conxunto de pezas. A implicación persoal de Luís Seoane, que doa un conxunto moi significativo de obras da súa autoría, sobresae sobre o resto de artistas. Tamén destaca a importancia de obras de Carlos Maside e de Castelao.
Na colección tamén están presentes outros artistas que tiveron fondas inquedanzas pola modernización da plástica galega, pero non forman parte do grupo dos Renovadores, aínda que teñen moitas coincidencias, ao posuír como referencia a vangarda internacional. Trátase de Cándido Fernández Mazas, Francisco Miguel, Luís Huici, Álvaro Cebreiro, Ánxel Xoán ou Manuel Torres, e outros como Eugenio Granell e Maruja Mallo, máis vencellados ao surrealismo.
3.3.1. Castelao.
Alfonso Daniel Rodríguez Castelao (Rianxo, 1886 - Buenos Aires, 1950) foi un artista polifacético: debuxante, caricaturista, ilustrador, ademais de cultivar tamén a narrativa e a dramaturxia. Ademais, foi un político fundamental no movemento galeguista.
O Movemento Renovador consideraba a Castelao un referente por dar os primeiros pasos na modernización da plástica galega. A colección conta cun conxunto importante de pezas, das cales destacan dúas: o Álbum Nós e as máscaras e debuxos da obra teatral Os vellos non deben de namorarse, nas cales este autor marca o camiño á renovación da arte galega.
O Álbum Nós componse de 49 estampas, máis un Autorretrato, realizadas por Castelao entre 1916 e 1918. A súa presentación tivo lugar en primeiro lugar como exposición, a primeira na Coruña en 1920. Tamén foi exposto este mesmo ano en Madrid e Ourense. Entre os anos 1921 e 1924 expúxose en Vilagarcía de Arousa, Monforte de Lemos, Ferrol, Pontevedra, Barcelona, Vigo e Santiago de Compostela. En 1931 editouse en formato de libro na imprenta Hauser y Menet de Madrid. O Álbum Nós ten unha grande importancia dentro da produción de Castelao, xa que reflicte un profundo cambio tanto en aspectos formais como conceptuais. Nesta peza Castelao pon a súa arte ao servizo da defensa dos seus ideais. Unha gran parte das estampas do álbum ten un carácter costumista e aínda posúen referencias ao realismo decimonónico, pero ao mesmo tempo introdúcense novidades na simplificación da liña e dos planos. A influencia da estampa xaponesa e do deseño modernista está presente en moitas das estampas. Outro elemento que incorpora a súa obra é o expresionismo para conseguir involucrar animicamente o espectador. Tamén temos que sinalar a importancia da arte popular e tradicional presentes nesta obra. O Álbum Nós e as ilustracións que Castelao fai para a prensa da época tiveron gran transcendencia na configuración dunha nova imaxe da arte galega dos anos vinte e trinta. Artistas como Carlos Maside ou Álvaro Cebreiro van recoller as propostas de Castelao, xa sexa na concepción da liña ou a vertente máis expresionista.
Outra das pezas que destacan de Castelao na colección son as máscaras e bosquexos para a obra teatral Os vellos non deben de namorarse. Esta obra estreouse en Buenos Aires, no Teatro Mayo, o 14 de agosto de 1941 e forma parte dun amplo movemento da literatura dramática que se caracteriza pola busca dun espazo cultural propio para recuperar a lingua, promover a cultura autóctona e a construción dun novo imaxinario social e comunitario que pretendía pór en valor sinais de identidade.
Os vellos non deben de namorarse está cheo de elementos da tradición e da dramaturxia popular: parrafeos, prantos, xogos de entroido, danzas macabras e outros elementos inseridos na trama e tratados desde unha perspectiva totalmente nova en Galicia. Castelao foxe do costumismo na fala e do hiperenxebrismo, o que o leva a ser unha peza que está nun punto intermedio entre a tradición e a renovación. A utilización das máscaras tiña un valor simbólico e quería sobre todo primar a expresividade corporal e acoutar a sobreactuación facial. Os debuxos, pola súa parte, recollen o vestiario dos personaxes.
3.3.2. Os Renovadores.
A partir do ano 1925 a arte galega vai entrar no camiño da renovación introducindo na plástica galega as propostas da arte internacional das décadas dos anos vinte e trinta. Este movemento, que tivo como nome Os Renovadores ou Os Novos, vai marcar diferenzas coa pintura rexionalista.
O punto de partida dos Renovadores vai ser similar ao resto dos pintores galegos: temas propios da terra, personaxes populares e lugares e situacións propios do costumismo. As temáticas céntranse no medio rural e mariñeiro e representan oficios e acontecementos populares, como romarías, festas ou feiras. O cambio que propoñen Os Renovadores, tanto pintores como escultores, é crear unhas imaxes que transcendan o feito narrado para convertelas en imaxes cun marcado principio de intemporalidade.
Nos anos trinta a figura da muller traballadora vai ocupar un lugar destacado na obra de Carlos Maside. Mulleres que coidan do gando, venden peixe, moxen, cosen, recollen a colleita etc.
Na pintura de Manuel Colmeiro os temas adquiren un ton social dramático e testemuñal: mineiros, campesiños, escenas costumistas. A súa tendencia a sintetizar os volumes, xunto cunha conceptualización muralista, potencia o valor simbólico que lle quere dar a súa proposta artística. A representación da muller campesiña vaise converter nunha icona da súa obra e ocupa un lugar destacado na súa produción.
Laxeiro tamén vai desenvolver unha temática popular e folclórica centrada nas figuras do Entroido cun claro sentido expresionista.
Maside, Souto, Colmeiro e Laxeiro presentan un cambio nos anos posteriores á Guerra Civil. A crise propiciada pola contenda leva a un momento de crise e de disgregación do grupo. Souto, Colmeiro e Seoane marchan ao exilio. Maside sofre represalias que condicionan toda a súa vida social e profesional. A pintura de todos eles evoluciona cara a conceptos plásticos que se apartan da chamada Estética do Granito, coa introdución dunha paleta máis colorista e os temas deixan a súa carga costumista.
3.3.2.1. Carlos Maside (Pontecesures, 1897 - Santiago de Compostela, 1958) foi unha figura esencial no grupo dos Renovadores, xa que constituíu a figura de referencia e aglutinante do grupo. Esta relevancia explica que sexa quen lle dea nome ao museo. A súa obra vaise caracterizar pola idea de introducir as correntes estéticas contemporáneas na arte galega.
As temáticas das súas tintas e óleos seguen na liña marcada pola pintura modernista de Camilo Díaz Baliño ou Castelao, pero nos aspectos formais aparece a valoración dos motivos abstractos ou xeométricos na representación das teas ou na vexetación. Carlos Maside vai introducir na arte galega a tendencia a construír o espazo e o volume das figuras desde a xeometría.
Por outra banda, nos seus gravados vai ter unha clara tendencia expresionista, ao posuír como referencia os efectos da xilografía popular, co violento contraste entre o branco e o negro e a angulosidade quebrada dos contornos, e segue tamén as pautas do expresionismo alemán de principios do século XX. O expresionismo estará presente, así mesmo, en moitos dos seus óleos: Cabezudos. de 1928, e A Moneca, de 1926, que forman parte da colección do museo. Temos que sinalar, ademais, a importancia de Carlos Maside en definir a chamada Estética do Granito, que vai marcar dun xeito importante a obra do grupo dos Renovadores. Nesta proposta permite enraizar a arte popular coas correntes da vangarda do segundo terzo do século XX. A colección do museo conta coa peza Muiñeira, da última etapa deste autor, na cal se pode apreciar a potenciación da cor.
O tema convértese nun pretexto e a figuración esencialízase aínda máis, evolucionado cara a unha xeometrización que tende á bidimensionalidade, e a cor emprégase dun xeito puro, non como mero soporte da luz. A obra de Carlos Maside complétase cun Autorretrato de 1940, acuarelas, estampas e debuxos que permiten coñecer os temas e as iconografías desde autor referencial para o movemento de renovación da arte galega.
3.3.2.2. Luís Seoane (Buenos Aires, 1910 - A Coruña, 1979). A súa obra caracterízase pola fusión que fai da tradición cultural galega e as linguaxes de vangarda internacional. A súa creación artística plásmase en distintas técnicas e soportes que van desde a pintura ao gravado, o muralismo ou o deseño industrial. Tamén ten importancia o seu labor no mundo editorial e no deseño gráfico. En todos estes campos Seoane funde a súa relación coa cultura galega coas linguaxes da modernidade, sempre coa idea da democratización do acceso á arte.
Luís Seoane participa no ano 1949 no Congreso Internacional da Integración das Artes. As ideas alí expostas recólleas no ensaio Acerca de la integración da las artes, que publica na Revista de la Universidad de Buenos Aires. Nos murais que realiza na capital arxentina comeza a investigar sobre a cerámica ou a témpera esterxida. A súa obra vaise caracterizar pola representación de figuras hieráticas, as súas cores van ser puras e van representar distintos planos dos obxectos e figuras. No muralismo, na cerámica ou no deseño gráfico Luís Seoane concibe a obra desde o principio, consciente dos condicionantes técnicos. Os valores plásticos derivados destas técnicas van influír na súa pintura. As figuras de Seoane son totémicas, foxen do folclorismo e da visión etnográfica, tamén se afastan do expresionismo e postexpresionismo. Van ter unha violencia cromática que é característica da simplicidade industrial e a súa intensa monumentalidade é froito de sobrios recursos plásticos.
Na colección encóntranse obras tan significativas como O Meco (1963), que reflicte as buscas estéticas da etapa de madurez do autor. A pintura recolle un tema ligado ás lendas, mitos e tradicións de Galicia para axudar a definir un pasado intemporal prestixiando determinados feitos para crear na colectividade un sentimento de orgullo e pertenza.
Ao mesmo tempo, é un exercicio cromático e formal da sintetización das liñas e das manchas das cores que constrúen a escena cunha grande economía de medios. Outros óleos significativos da colección son O caído. Homenaxe a Julián Grimau (1963); Nada as perturba (1963) e Campesiña a cabalo (1958).
Destaca tamén o conxunto de obra gráfica con series como El Toro Jubilo, O Meco, Doce Cabezas, Bestiario..., entre outras que mostran a gran calidade e importancia do traballo de estampación levado a cabo por Luís Seoane. A súa presenza complétase con debuxos e cos deseños de pezas para cerámica, dos cales destaca a serie de personaxes históricos e contemporáneos como Valle Inclán, Rosalía, Unamuno ou Castelao. A ampla selección de pezas de Luís Seoane permite entender a súa concepción da creación plástica baseada na integración das artes.
3.3.2.3. Arturo Souto (Pontevedra, 1902 - México, 1964) está representado con obras datadas nos anos trinta do século XX, momento en que o artista está máis vinculado aos artistas do grupo dos Renovadores. Nesta época Souto fai unha pintura moi ligada á poética muralista, do que Maternidade é un claro exemplo. Nesta obra acentúa a volumetría da figura tendendo a redondeces e a unha materia densa en gamas onde predominan as cores terra e apagadas. Unha series de tintas, case monocromas, con escenas da vida bohemia completan a representación de Arturo Souto na colección.
3.3.2.4. José Otero Abeledo, Laxeiro (Lalín, 1908 - Vigo, 1996) está representado con obras dos anos durante os cales o autor vive en Buenos Aires, nas que segue vinculado ás cores da primeira etapa, pero onde abandona a Estética do Granito e a súa pintura aproxímase máis ao neoexpresionismo. Obras como Unha Nena, Magdalena e O Pesadelo mostran o cambio producido en Laxeiro na súa etapa americana.
3.3.2.5. Manuel Colmeiro (Silleda, 1901 - Salvaterra de Miño, 1999) está representado por óleos e debuxos onde plasma todo o seu universo iconográfico, centrado maioritariamente na representación da muller. Pezas como Traballando a Terra ou Panadeiras responden a esta visión dos tipos populares que se presentan como iconas do pobo galego.
3.3.2.6. Manuel Torres (Marín, 1901-1995) inclúese dentro do grupo dos Renovadores pola súa ruptura coa arte tradicional. Foi gran amigo de Carlos Maside e iníciase como viñetista satírico no ano 1927. A súa obra céntrase na representación da vida mariñeira. As mulleres de clases populares centran gran parte da súa obra como símbolo da identidade galega. Na colección está representado con obras como A romaría, A rúa ou Figura.
3.4. O discurso expositivo.
O discurso expositivo comeza na planta baixa, cunha contextualización histórico-artística, e dedícase especial atención ao fenómeno da emigración e ao exiliou vivido pola poboación galega como consecuencia da Guerra Civil. Esta argumentación histórica ilústrase e compleméntase nunha primeira sección dedicada ao Movemento Renovador galego. Nela expóñense varias publicacións que argumentan a importancia da cultura galega (primeiras edicións de libros tan relevantes como Historia de Galicia de Manuel Murguía, unha ampla representación bibliográfica de Emilio González López, outra vítima do exilio, ou as contribucións realizadas por Luís Seoane desde a diáspora…), o que configura unha perspectiva bibliográfica e documental que se completa cos estudos realizados sobre a arte galega.
Esta sección de introdución culmina cunha vitrina dedicada a Alfonso Rodríguez Castelo, punto de partida da colección e cuxa figura aparece representada desde diferentes perspectivas (ensaísta, caricaturista e debuxante, escultor e gravador), incluíndo os seus Álbums de Guerra, compostos por Galicia mártir, Atila en Galicia e Milicianos. Aquí exponse tamén a colección de 21 máscaras de papel maxé realizadas para a representación de Os vellos non deben de namorarse.
O discurso continua con Carlos Maside, representado polas ilustracións que realizou para diversas publicacións, a súa gouache Os Cabezudos (1929) ou o óleo Boneca, onde xa se percibe influencia da arte popular galego e da escultura pétrea que conservará durante toda a súa carreira. A estas obras habería que engadir outras tan significativas como A costureira, Pequena tenda ou Muiñeira, unha obra de 1953.
O segundo bloque recolle as consecuencias da Guerra Civil, e dedícase unha especial mención a aqueles que foron vítimas da represión franquista, como Luís Huici, con obras destacadas como El ciego, unha xilografía do ano 1923, ou Francisco Miguel, do cal se expón Neno durmindo. Outra obra de especial significación nesta sección son as Máscaras de Maruja Mallo, obra que reflicte a influencia das etnias americanas onde arribou como consecuencia do exilio republicano. De Cándido Fernández Mazas, a colección conta con dúas obras importantes realizadas en 1930, como son Rapaza e Moza, ademais do cartel para Retablo de Fantoches das Misións Pedagóxicas (1934). Esta planta conclúe coa obra de Arturo Souto e varios dos seus traballos dos anos 30; destacando a súa Maternidade de 1928, así como algúns debuxos realizados sobre a Guerra Civil nos cales representou o drama do conflito, representados na colección coas súas Dúas estampas de guerra.
O percorrido continúa na primeira planta, dedicada á vangarda galega e onde, ademais de Álvaro Cebreiro ou Manuel Torres, destaca a obra de Manuel Colmeiro, autor que asentou as bases da pintura galega contemporánea xunto a Arturo Souto e Carlos Maside. No seu caso cabe mencionar a obra As Panadeiras (1964). A tradición, a historia de Galicia e a arte popular tamén foron analizadas e representadas desde o exilio por outro dos integrantes dos Renovadores, José Otero Abeledo, Laxeiro, representado na colección con obras como Debuxo simbólico, un pastel de grandes dimensións realizado en 1948.
O surrealismo galego tamén ocupa o seu lugar na colección e, ademais das citadas Máscaras de Maruja Mallo, cabería destacar a inquietante colaxe de Urbano Lugrís, Pegamento da primavera da morte, así como o óleo de Eugenio Granell Lembrando a Rafael Dieste (1964).
A musealización do Movemento Renovador complétase coa figura de Luís Seoane, autor ao cal se lle dedican tres salas. Nelas realízase unha aproximación á súa obra como ceramista, a súa actividade editorialista, a súa obra pictórica e a súa obra gráfica. Unhas das pezas que se mostran nas salas e que máis claramente identifican a vinculación de Seoane coa cerámica de Sargadelos son as xerras homenaxe que deseñou a partir de 1968 para representar as personalidades galega máis recoñecidas. Ademais dos seus deseños para tapices, a representación máis importante e abundante de Luís Seoane no museo é a súa colección de gravados, a técnica artística que máis utilizou e coa que obtivo os resultados máis innovadores. En canto á súa obra pictórica, cabe destacar, entre outros, O Meco, un óleo de 1963 onde fai referencia a unha tradición galega e cuxo tema levou tamén ao gravado.
Esta primeira planta remata coas salas dedicadas a artistas contemporáneos, co obxectivo de expor o carácter internacional que adquire a arte galega a mediados do século XX. Así, atopamos autores como Jorge Castillo ou Alfonso Costa, así como os artistas vinculados coa abstracción xeométrica, como Labra, Luís Caruncho e Bea Rey, coa súa serie Home na súa noite. O grupo dos Artistiñas, nado en Ourense na segunda metade do século XX para renovar a arte a través da vangarda, está representado por artistas como Acisclo Manzano, Xaime Quesada ou Xosé Luís de Dios. Mención especial merece a figura de Reimundo Patiño, cuxa obra ten unha presenza moi importante e abundante dentro da colección, xa sexa a través da estampa ou con óleos como Testa ou Torre de Outono, e sobre o cal o museo realizou unha exposición homenaxe en 1985, inaugurando para a ocasión o auditorio proxectado por Andrés Fernández-Albalat e Isaac Díaz Pardo.
As xeracións máis recentes están representadas a través de colectivos como A Galga, que realizou unha das súas exposicións nas instalacións do museo e que aquí se representa con obras de Xavier Correa Corredoira ou Mon Vasco, así como Atlántica, representada por Ánxel Huete, Antón Lamazares, Menchu Lamas, Carlos Crego ou Francisco Leiro, autor de O Madaleno, unha peza monumental de madeira de piñeiro tinguida que recibe o visitante no vestíbulo do museo. Esta última obra introduciríanos na sección de escultura, que tamén posúe unha certa relevancia dentro da colección. Podemos destacar exemplos como Maternidade de Cristino Mallo, senllas pezas de Xosé Eiroa e Antonio Faílde e varias obras das últimas xeracións de artistas como Mon Vasco, Silverio Rivas, Acisclo Manzano ou Xavier Toubes.
4. Estado de conservación.
Algunhas das obras que integran a colección requiren que se programen e se executen medidas de conservación e restauración de diferente nivel de prioridade.
Por outra banda, si se estima necesaria a revisión e actualización das condicións ambientais e a aplicación xeral de medidas de conservación preventiva, moitas delas referidas ao propio mantemento e funcionamento do edificio e as súas instalacións.
O conxunto e amplitude destes requirimentos poden derivar na necesidade dunha xestión complexa e de estratexias específicas para a dotación dos investimentos precisos, con prioridade dos criterios propios da museoloxía e as súas tarefas de difusión no actual contexto cultural.
A función de difusión dun momento histórico clave debe ser preservada e conservada baixo os canons que a teoría museoloxía e museográfica máis avanzada impón, garantindo a conservación das pezas (prioritariamente das máis delicadas) e establecendo sistemas de documentación e conservación preventiva que axuden a lograr unha mellor divulgación dos seus contidos para o seu estudo, investigación e uso pola sociedade.
5. Valoración cultural.
A Colección Sargadelos-Carlos Maside constitúe un referente ineludible para explicar a historia da arte galega contemporánea desde a súa orixe ata a actualidade, así como para narrar a propia historia das institucións museísticas galegas. O seu valor sobranceiro, tanto en termos histórico-artísticos como documentais, queda xustificado polo seu papel na promoción e difusión da obra dun conxunto de artistas marcados polo exilio e as imposicións culturais máis retrógradas seguintes ao período da Ditadura, e polas xeracións posteriores que tomaron a remuda no seu traballo para reforzar e actualizar unha identidade cultural galega propia fundamentada nas máis avanzadas tendencias artísticas e de pensamento europeas.
O feito, ademais, de que esta iniciativa partise da confluencia da actividade económica e industrial e do compromiso intelectual e xeneroso dos propios artistas incrementa a dimensión da súa relevancia cultural e social.
O seu carácter pioneiro tanto en obxectivos coma no concepto de funcionamento convérteo nunha referencia única na actualidade nas tarefas de coñecemento e difusión do noso patrimonio.
A colección ten, así mesmo, un valor propio como documento, como testemuña dun proceso histórico e proba do compromiso dos seus autores coa identidade de Galicia. A colección trata de pór en valor un importante patrimonio artístico galego creado con anterioridade á Guerra Civil e tamén despois durante o obrigado exilio exterior e interior vivido ao longo da Ditadura franquista, ao incorporar algunhas das manifestacións artísticas de artistas, escritores e pintores galegos que participaron do mundo cultural que atoparon nos países de acollida da diáspora.
A finalidade primeira da súa creación foi dar a coñecer o compromiso con Galicia e a súa cultura e identidade dos seus principais artífices e creadores, Luís Seoane e Isaac Díaz Pardo, e constata ademais o seu interese por pór a arte e o coñecemento ao alcance da sociedade. A súa realización é o resultado das pontes culturais, emocionais e identitarias entre o exilio e Galicia. A colección adquire, en consecuencia, un valor adicional como proba dese compromiso manifestado en obras pictóricas, gráficas documentais e literarias que aumentan o seu valor cultural pola súa vocación de difusión e fomento dun patrimonio cultural propio, como o poderían ser outras institucións con coleccións propias fundamentadas coa mesma premisa como, por exemplo. o Centro Galego de Buenos Aires.
A fundación do museo en 1970 constituíu tamén no seu tempo unha novidade no panorama museístico existente e pode considerarse a primeira experiencia en España na conservación da memoria da diáspora desde dunha perspectiva xeracional, en contraposición con outras experiencias con coleccións monográficas nas cales en moitas ocasións prevalecía máis a figura do artista que a propia colección.
Isto foi posible grazas especialmente a Luís Seoane, que colaborou coa súa obra propia e fondos da súa colección particular e promoveu o contacto directo cos artistas do exilio, coas súas familias ou con outros intelectuais galegos, que contribuíron coas súas doazóns.
Só despois, nos anos 90 e posteriores, se reproduciría este criterio nas coleccións públicas, como no caso dos museos de Belas Artes da Coruña coas doazóns de Maruxa Seoane do legado de Luís Seoane, a obra de Castelao doada ao Museo Provincial de Pontevedra ou outras incorporacións no Museo Provincial de Lugo ou o Quiñones de León de Vigo, que converten as obras desta xeración en piares fundamentais dos seus contidos, ou a creación de entidades específicas como a Fundación Seoane na Coruña ou a Fundación Laxeiro e a Fundación Penzol en Vigo.
Por todo o anterior, e a pesar de desequilibrios e carencias, a experiencia pioneira na tarefa de rescate da obra dunha das xeracións máis importantes da arte galega do século XX; o seu concepto innovador e integrador da súa función didáctica; o testemuño ligado á produción artística no exilio; e a integración da actividade industrial como fornecedora e facilitadora do traballo artístico, a Colección Sargadelos-Carlos Maside pode xustificar o seu recoñecemento como patrimonio cultural sobranceiro de Galicia.
6. Réxime de protección e salvagarda.
– Réxime xeral: a resolución de incoación do procedemento para declarar ben de interese cultural a Colección Sargadelos-Carlos Maside determinará a aplicación inmediata, aínda que provisional, do réxime de protección previsto na lei para os bens xa declarados, segundo o artigo 17.4 da Lei 5/2016, do 4 de maio, do patrimonio cultural de Galicia, e do que se establece na Lei 16/1985, do 25 de xuño, do patrimonio histórico español (LPHE) en materia de exportación e espolio. Este réxime implica a súa máxima protección e tutela, polo que a súa utilización quedará subordinada a que non se poñan en perigo os valores que aconsellan a súa conservación.
– Autorizacións: calquera modificación, restauración ou alteración doutro tipo da colección ou dos seus bens integrantes requirirá autorización previa da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural.
– Obrigas dos propietarios: as persoas propietarias, posuidoras ou arrendatarias e, en xeral, as titulares de dereitos reais sobre os bens están obrigadas a conservalos, mantelos e custodialos debidamente e a evitar a súa perda, destrución ou deterioración. Calquera traslado deberá ser autorizado pola Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, con indicación da orixe e destino, carácter temporal ou definitivo e condicións de conservación, seguridade, transporte e, de ser o caso, aseguramento, excepto nos casos de exportación, que serán regulados polos procedementos establecidos pola Administración do Estado. Facilitaranlle o acceso ao persoal habilitado para a función inspectora, ao persoal investigador e ao persoal técnico da Administración, nas condicións legais establecidas; e á visita pública, cos límites, excepcións e condicións necesarios que se poidan establecer en aplicación do réxime legal vixente. O acceso e visita pública poderán ser substituídos polo depósito do ben nun lugar que reúna as condicións adecuadas de seguridade e exhibición durante un período máximo de cinco meses cada dous anos.
– Limitacións aos dereitos de propiedade: toda pretensión de transmisión onerosa da propiedade ou de calquera dereito real de gozo deberá serlle notificada á Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, con indicación do prezo e das condicións en que se propoña realizala, e a Administración poderá exercer os dereitos de tanteo ou retracto nas condicións legais establecidas. Así mesmo, o incumprimento das obrigas de conservación será causa de interese social para a expropiación forzosa por parte da Administración competente.